Από τα εργατικά χέρια στα εργατικά μυαλά

Tου Γιώργου Ι. Κωστούλα Αφιερώνεται στη μνήμη του καθηγητή (μου) της ΑΣΟΕΕ Αλεξάνδρου Κόκκαλη, ο οποίος, πρώτος αυτός ίσως και διεθνώς, μίλησε κατά την δεκαετία του ΄60, εν μέσω των καγχασμών του ακαδημαϊκού κατεστημένου και των λοιδοριών του φοιτηταριού, για την αξία αυτού που η σημερινή Πολιτική Οικονομία, απανταχού, έχει ανακηρύξει ως τον μόνο συντελεστή παραγωγής: το Διανοητικό Κεφάλαιο. Εν είδει μνημοσύνου και ως μετά θάνατον αναγνώριση. Τρία άρθρα για την Ανταγωνιστικότητα. Το πρώτο, εισαγωγικό, για την Καινοτομία, την αδιαφιλονίκητη μητέρα πάσης ανταγωνιστικότητας. Στο δεύτερο, κύριο, καταγράφονται τέσσερις στρατηγικοί συντελεστές (έξι για Διαβάστε το υπόλοιπο κείμενο την Ελλάδα) που έχουν διεθνώς εντοπιστεί ως οι ζωογόνοι αναπτυξιακοί πνεύμονες. Το τρίτο αναφέρεται στο ρόλο των κυβερνήσεων και των εθνικών εταιρειών. Οι γνωστοί συντελεστές παραγωγής: Εργασία, Γη, Κεφάλαιο, που για δεκαετίες διδάσκονταν στις οικονομικές σχολές, απανταχού και αποτελούσαν το δόγμα των κλασικών οικονομολόγων δεν έχουν πια στις μέρες μας τη σημασία που συνηθίσαμε να τους αποδίδουμε. Όλοι πλέον συμφωνούν πως η ανταγωνιστικότητα των εθνών εξαρτάται από την ικανότητα των εθνικών επιχειρήσεων και των ανθρώπων τους να καινοτομούν και να αναβαθμίζουν συνεχώς το ανταγωνιστικό τους στίγμα. Η διεύρυνση, η εξάπλωση του Καπιταλισμού δεν έγινε με τη διάδοση, τη διασπορά των μετοχών στον μέσο επενδυτή, όπως πιστεύεται από πολλούς, αλλά από την ένταξη, την εισφορά της γνώσης και των επιδεξιοτήτων των εργαζομένων και των μάνατζερ στους πόρους, στην περιουσία της επιχείρησης στην οποία εργάζονται. Η αξία των εταιρειών αποτιμάται πλέον με βάση τα άυλα περιουσιακά τους στοιχεία. Ενδεικτικά, η αξία των εταιρειών του S&P 500 του 2005 αποτελείτο κατά 80% από άυλα στοιχεία. Το αντίστοιχο ποσοστό για το 1975 ήταν 15%. Πλήρης μετάβαση, δηλαδή, από τα εργατικά χέρια στα εργατικά μυαλά. Θα έλεγε κανείς, ότι ακόμα και όπου υπάρχει επάρκεια ορισμένων από τους παλιούς συντελεστές, αυτή είναι υποδεέστερης αξίας από την αποτελεσματικότητα με τη οποία τους χρησιμοποιούμε, τους αναβαθμίζουμε και τέλος τους θέτουμε στη διάθεση της παραγωγής. Τι παράγει αυτή την αποτελεσματικότητα που εν προκειμένω ονομάζεται ανταγωνιστικότητα; Η απάντηση με δυο λέξεις: το Διανοητικό Κεφάλαιο. Με μία: η Καινοτομία. Η δημιουργικότητα συνδέεται κατά ένα περίεργο τρόπο με το κίνητρο. Το τελευταίο δεν πρέπει να είναι μονό χρησιμοθηρικό. Η δημιουργικότητα περιορίζεται όταν οι εξωγενείς παράγοντες- ανταμοιβές, πρακτικές εφαρμογές, χρονικοί περιορισμοί, όροι, ρήτρες κλπ υπερισχύουν των ενδογενών: προσωπική ευχαρίστηση, τρόπος ζωής, αναγνώριση κλπ. Το κέρδος λοιπόν συχνότατα προκύπτει ως ακούσιο υποπροϊόν της ερευνητικής προσπάθειας. Πολλά τα παραδείγματα όπου τα μεγάλα οφέλη για την κοινωνία και τα αμύθητα κέρδη για τις επιχειρήσεις δεν προήρθαν από έρευνα που είχε σαν στόχο το κέρδος. Αλλά, από έρευνα που έγινε, έτσι "χωρίς λόγο", επειδή ο ερευνητής "δεν μπορούσε να κάνει αλλιώς", ή από την ερευνητική εμμονή ενός "τρελού επιστήμονα". Αντλώ και σχετικό παράδειγμα από κείμενο του Γ. Βαρουφακη: Τον σπουδαίο Βρετανό μαθηματικό G. H. Harndy, ο οποίος ερωτώμενος σε τι θα χρησίμευε η μανιακή μελέτη της θεωρίας των αριθμών, απαντούσε: "Σε τίποτα, απλώς δεν μπορώ να σταματήσω". Κι όμως, αν σήμερα μπορείτε να στέλνετε e-mails, να αγοράζετε με την πιστωτική σας κάρτα από το διαδίκτυο κλπ οφείλεται στις επίμονες "άχρηστες" έρευνες του Harndy. Για τους πραγματικούς δημιουργούς η ανταμοιβή για κάτι που έγινε καλά, είναι ακριβώς ότι έγινε καλά. Το είπε ο Καβάφης, πολύ πριν το υποψιαστούμε εμείς: "Και μες στην τέχνη πάλι ξεκουράζομαι απ΄ την δούλεψή της". Αυτό το έχουν αντιληφθεί οι πρωτοπόρες εταιρείες και κυρίως τα θερμοκήπια της διαδικτυακής οικονομίας, οι οποίες ενθαρρύνουν του εργαζόμενούς τους να ξοδεύουν το 20% του έμμισθου χρόνου τους σε προσφιλή τους έργα, που δεν σχετίζονται με την καθημερινή τους εργασία. Από τα παραπάνω γίνεται φανερό και κάτι άλλο. Ότι η καινοτομία δεν είναι προϊόν απλής έμπνευσης ή επιφοίτησης, αλλά αποτέλεσμα μακροπρόθεσμης και επίμονης διανοητικής περιέργειας. Στην καλύτερη περίπτωση πρόκειται για ένα δώρο σε αυτούς που δουλεύουν ακατάπαυστα και τολμηρά στο όριο του ακατόρθωτου. Το κλασικό 1% έμπνευση και 99% ιδρώτας ισχύει απολύτως. Όχι ότι η έμπνευση δεν έχει την αξία της, αλλά δεν είναι τόσο σημαντική όσο είναι το "κόλλημα", τα πράγματα δηλαδή που έκανε ο ερευνητής-εφευρέτης, πριν λάμψει η έμπνευση. Όπως είπε ο Παστέρ: "Η αλλαγή ευνοεί τα προετοιμασμένα μυαλά". Η καινοτομία, βεβαίως, νοείται στην ευρύτερη έννοιά της και δεν πρέπει να περιορίζεται στην τεχνική, τεχνολογική ή ακόμα και την ερευνητική, πειραματική της διάσταση, που συνήθως αποδίδεται στη λέξη. Και η οποία εντοπίζεται κυρίως στη Βιομηχανία. Όμως στις μέρες μας τα βιομηχανικά προϊόντα αποτελούν μόλις το ένα πέμπτο της οικονομικής δραστηριότητας στις ανεπτυγμένες χώρες. Η ανάπτυξη του Εμπορίου και των Υπηρεσιών, αποτελούν εξίσου σημαντικούς χώρους, όπου ευρήματα ερευνών ή ιδέες μπορούν να δώσουν νέες αναπτυξιακές διαστάσεις και πολλές φορές εκρηκτική αποτελεσματικότητα. Ειδικότερα, πεδία όπως το μάρκετιγκ, η εκπαίδευση, το μάνατζμεντ, οι λειτουργικές μέθοδοι, οι κοινωνικές υπηρεσίες, το σχέδιο, οι γραφικές τέχνες κοκ. Ωστόσο πολλές από τις καινοτομίες που έχουν κατά καιρούς παρουσιαστεί στους παραπάνω τομείς δεν ήταν ακριβώς καινοτομίες. Ήταν μάλλον το εξελικτικό αποτέλεσμα βελτιωτικών προσπαθειών των ανθρώπων τους. Θα μπορούσαμε να τις πούμε και έργο εργατικών μυαλών. Παραδείγματα: Η ιδέα της αυτοεξυπηρέτησης στα ταχυφαγεία, η επιχειρηματική φιλοσοφία της εταιρείας "ταχείας ένδυσης", Ζάρα, οι "φτηνές" αεροπορικές εταιρείες, το Franchising. Μικρότερης εκτάσεως ή εντάσεως ανατροπές έχουν επίσης την αξία τους. Η μετεξέλιξη των ταμιών σε tellers για τις τράπεζες, του παντοπωλείου σε Super market. Oι ταχυδρομικές πωλήσεις για το λιανικό εμπόριο, το outsourcing για τις υπηρεσίες και τη βιομηχανία, τα shopping centers για τις κατασκευές και το εμπόριο κοκ. Και με την Ελλάδα τι γίνεται; Όταν το 2002 τέθηκε στη Βαρκελώνη ο στόχος 3% του ΑΕΠ για δαπάνες έρευνας, η Ελλάδα βρισκόταν στο 0,64%, ένα ποσοστό που έκτοτε βαίνει συνεχώς μειούμενο. Ήδη έχει καταποντιστεί στο 0,1%. Το αμερικανικό γραφείο ευρεσιτεχνιών ιδρύθηκε το 1790, το ιαπωνικό το 1885 και ο δικός μας Οργανισμός Βιομηχανικής Ιδιοκτησίας το 1988. Τι καλύτερο να περιμένει κανείς από τόσο (ενδεικτικές) ισχνές θεσμικές επιδόσεις; Φυσικά την τελευταία θέση μας στο Συνοπτικό Δείκτη Καινοτομίας, μεταξύ των χώρων της Ευρώπης των 25. Παρόλα αυτά, στην καλούμενη μη τεχνολογική καινοτομία, η Ελλάδα εμφανίζει καλές επιδόσεις που ξεπερνούν τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Τα ίδιο και στην ποιότητα του ερευνητικού μας προσωπικού. Έχουμε επιστήμονες που μας κατατάσσουν μέσα στους 30 σημαντικότερους παραγωγούς επιστημονικών δημοσιεύσεων. Πάνω από την Δανία και την Ιρλανδία. Ελπιδοφόρα κρίνεται επίσης η είσοδος 15 νέων ελληνικών προϊόντων στο εξαγωγικό καλάθι μας, κατά την εξαγωγική χρονιά που πέρασε. Ακόμη, μόλις πρόσφατα διάβασα και αναδημοσιεύω την πληροφορία ότι ξένοι ειδικοί σε θέματα ανάπτυξης, όπως ο καθηγητής του Harvard, Ricardo Hausmann (Financial Times, 9/2/12) θεωρούν και υποδεικνύουν με στοιχεία ότι, η Ελλάδα έρχεται δεύτερη παγκοσμίως, μετά την Ινδία, στην εμπορική εξοικείωση των ανθρώπων της με σύνθετα προϊόντα. Υποθέτω ότι εδώ εννοείται μια νέα κατηγορία διεθνούς ανταγωνισμού που ονομάζεται περιπλοκότητα: Complexity. Με αυτή την ευκαιρία ο Hausmann επισημαίνει ότι η χώρα μας χρειάζεται να εντοπίσει τι της λείπει ως προς τη γνώση και τις υποδομές που απαιτούνται ώστε να αξιοποιηθεί αυτό το ενδεχομένως ταλέντο ή φυσικό χαρακτηριστικό του λαού της. Όπως κάνει η Αρχή Βιομηχανικής Ανάπτυξης της Ιρλανδίας. Το ίδιο, βεβαίως, πρέπει να κάνουμε και για τους παραδοσιακούς μας τομείς: Τουρισμό, Μεσογειακή Διατροφή, Πολιτισμό, Γεωργία, Περιβάλλον, που χρόνια τώρα, απλώς, πορεύονται με την όποια κεκτημένη ταχύτητα και με δεξιοτεχνία και ευελιξία αυτές του αυτόματου πιλότου. Κι ακόμη με μόνιμους και μόνους σπόνσορες την τυχαία φυσική γενναιοδωρία και την κληρονομημένη επικαρπία των προγόνων μας. Είναι να απορεί κανείς, εν προκειμένω, πώς η ζηλευτή βιοποικιλότητα και το κλίμα της Ελλάδας μένουν τόσο ανεκμετάλλευτα. Και όμως, με την τερατώδη εντατική μονοκαλλιέργεια να συνιστά μέγα κίνδυνο για το περιβάλλον και την υγιεινή των τροφίμων, ένας ρόλος θα ερχόταν γάντι στη χώρα μας. Αυτός της ηγέτιδας χώρας στην ήπια, βιώσιμη γεωργία με κέντρο τη μικροκαλλιέργεια και την ελεγχόμενη παραγωγή. Βεβαίως, η πιο μεγάλη και χρήσιμη για την Ελλάδα καινοτομία, σε επίπεδο καμπής, είναι από πολύ καιρό εντοπισμένη. Μιλώ για την ηλεκτρονική διοικητική τεχνολογία που θα επιτρέψει, αφενός τον δημοκρατικό οικονομικό έλεγχο και αφετέρου την αποτελεσματικότητα της δημόσιας διοίκησης. Ειδικότερα, με τα λόγια του Αρ. Δοξιάδη: Η (αποκρουστική) εξουσία του δημόσιου αξιωματούχου (όχι του κράτους, αλλά του προσώπου) πάνω στους δημόσιους και ιδιωτικούς πόρους θα υπονομευθεί μόνο από τις βάσεις δεδομένων, τις αυτόματες διαδικασίες και την ευρεία πρόσβαση σε αυτές (databases, workflow, web). Αναμφισβήτητα θα πρόκειται για μια επανάσταση που θα εξοικονομεί πόρους, είτε για την ανάπτυξη, είτε για κοινωνική πολιτική. Γιατί και η διαφθορά ενοικεί εκεί όπου οι άνθρωποι παραιτούνται από τον αγώνα και την αγωνία της δημιουργίας πλούτου. Πλούτου όχι "φράγκων". * Ο κ. Κωστούλας είναι τέως γενικός διευθυντής εταιρειών του ευρύτερου χρηματοπιστωτικού τομέα. Ένα νέο βιβλίο του, με τίτλο: "ΔΙΑΒΑ-ΖΩΝΤΑΣ με το μολύβι στο χέρι", κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΕΠΤΑΛΟΦΟΣ.