Εδώ Μιλάμε και Γράφουμε Ελληνικά12. Λύση για το -μισι!

Γράφει ο Δημήτρης Λάμπρου
Δημοσιογράφος/
Εκδότης Περιοδικού ΒΟΙΩΤΙΑ






















Συνηθισμένα, σημαντικά και ενδεικτικά επιφανειακής γνώσης είναι τα λάθη που γίνονται στον προφορικό αλλά και τον γραπτό λόγο -και από έμπειρους χρήστες της ελληνικής γλώσσας- όταν το επίθετο μισός ενώνεται με τα απόλυτα αριθμητικά. Πώς γράφεται το ενάμισι χιλιάρικο (που παραπέμπει σε τίτλο καλής ελληνικής ταινίας), τα τριάμισι κιλά, τα πεντέμισι χρόνια ή οι επτάμισι τόνοι; Φαίνεται σύνθετο και περίπλοκο. Εφόσον όμως ξεκαθαρίσουμε ορισμένες λεπτομέρειες που δεν αποτελούν μυστικό ούτε απόκρυφη γνώση, η κατάσταση απλοποιείται και τα ορθογραφικά και εκφραστικά προβλήματα αντιμετωπίζονται σχετικά εύκολα.

Πρώτον, να υπενθυμίσουμε ότι το μισός προέρχεται από το αρχαίο ήμισυς.

Σύμφωνα με το Λεξικό της Κοινής Ελληνικής:
ήμισυς ημίσεια ήμισυ [ímisis imísia ímisi] Ε : (λόγ.) μισός, μόνο στις εκφράσεις το έτερον ήμισυ, ο ένας από τους δύο συζύγους: Πού βρίσκεται το έτερον ήμισυ; κατά το ήμισυ, κατά το ένα δεύτερο: Tο ακίνητο ανήκει κατά το ήμισυ στο δημόσιο και κατά το ήμισυ σε ιδιώτη. (νομ.) εξ ημισείας, για διανομή περιουσίας, σε δύο ίσα μέρη. (γνωμ.) η αρχή είναι το ήμισυ του παντός, το σπουδαιότερο είναι να αρχίσει ή το πώς θα αρχίσει μία προσπάθεια.
[λόγ. < αρχ. ἥμισυς]
Ξεκινώντας λοιπόν από τα απλούστερα: Όσον αφορά τα άκλιτα αριθμητικά το πράγμα είναι εύκολο. Ο κανόνας: Αριθμητικό + (ή)μισι.

Δηλαδή, δυόμισι, πεντέμισι, εξήμισι, επτάμισι…. Αυτό ισχύει γενικά, σε κάθε περίπτωση, όποιου γένους ουσιαστικό και να προσδιορίζουν.   Τώρα όσον αφορά το κλιτό απόλυτο αριθμητικό ένας – μία – ένα γράφουμε:

ενάμισης για το αρσενικό, το οποίο κλίνεται λ.χ. του ενάμιση μήνα.

μιάμιση για το θηλυκό που επίσης κλίνεται λ.χ. της μιάμισης ώρας

ενάμισι για το ουδέτερο που δεν κλίνεται π.χ. του ενάμισι λίτρου.

Μας υπαγορεύει δηλαδή το γένος πώς θα το γράψουμε σωστά . Παραδείγματος χάριν: ένας τόνος και μισός , ενάμισης τόνος εμπορευμάτων. Μία ώρα και μισή, μιάμιση ώρα αναμονής. Ένα μέτρο και μισό, ενάμισι μέτρο μακριά κ.λπ.

Για τα υπόλοιπα κλιτά αριθμητικά, δηλαδή το τρεις, τρεις, τρία και το τέσσερις, τέσσερις, τέσσερα, επίσης το γένος του ουσιαστικού που ακολουθεί καθορίζει πώς θα γραφεί το σύνθετο. Ετσι λέμε και γράφουμε τρεισήμισι αιώνες, τριάμισι ετών, τεσσερισήμισι δραχμές, τεσσεράμισι κιλά. Εμπειρικά: όταν το αριθμητικό τελειώνει σε σύμφωνο (αρσενικό και θηλυκό) βάζω –ήμισι και όταν τελειώνει σε φωνήεν (ουδέτερο) βάζω -μισι.

Προσοχή: στα κλιτά απόλυτα αριθμητικά τρεις, τρεις, τρία και τέσσερις, τέσσερις, τέσσερα -όταν ενώνονται με το -μισός- πολύ συνηθισμένα είναι τα εκφραστικά και γραπτά ατοπήματα που οφείλονται στη λανθασμένη χρήση του γένους του αριθμητικού. Εχουμε πολλές φορές ακούσει φράσεις όπως "Με την κατασκευή της σήραγγας η απόσταση θα καλύπτεται σε τεσσεράμισι ώρες" ή "Το έργο θα ολοκληρωθεί σε τρεισήμισι χρόνια". Εδώ το "τεσσεράμισι ώρες" και το "τρεισήμισι χρόνια" είναι λάθος τύπος, διότι το γένος του αριθμητικού δεν ακολουθεί το γένος του ουσιαστικού. Το ορθό είναι "τεσσερισήμισι ώρες" δηλαδή πρέπει να χρησιμοποιηθεί το θηλυκό τέσσερις+μισι, καθώς "η ώρα" είναι θηλυκού γένους και όχι "τεσσεράμισι ώρες" που είναι από το ουδέτερο τέσσερα. Αντίστοιχα στη δεύτερη περίπτωση τα χρόνια είναι ουδέτερου γένους και το σωστό είναι "τριάμισι χρόνια" και όχι "τρεισήμισι χρόνια".

Πρακτικά οι δυσκολίες εμφανίζονται στο ένας – μία – ένα  και στα υπόλοιπα κλιτά απόλυτα αριθμητικά τρεις, τρεις, τρία και τέσσερις, τέσσερις, τέσσερα. Εάν κατανοήσουμε και εμπεδώσουμε τα παραπάνω, το πρόβλημα εν πολλοίς επιλύεται -το υπόλοιπο που απομένει είναι η αυτοσυγκέντρωση για την ορθή χρήση του γένους στις περιπτώσεις αμφιβολίας.
Ετσι μπορούμε πια να να απαντήσουμε σε εκείνη την παιδική σπαζοκεφαλιά που λέει: "Μιάμιση σαρδέλα, μιάμιση δραχμή, αλλά πώς γράφεται το μιάμιση;".