Ο Δημήτριος Παπασπύρου, η "αποστασία" και η Λιβαδειά
Γράφει ο Δημήτρης Λάμπρου
Εκδότης Περιοδικού ΒΟΙΩΤΙΑ
Δημοσιογράφος/
Πάντα στην επικαιρότητα βρίσκεται η "αποστασία"/η συνταγματική εκτροπή του 1965 με τη διοργάνωση επιστημονικού συμποσίου υπό τον τίτλο «Από τον Ανένδοτο στη Δικτατορία» από το Ιδρυμα Κωνσταντίνου Μητσοτάκη. Νέα στοιχεία προσκομίστηκαν, διαφορετικές απόψεις ακούστηκαν, νέες αντιπαραθέσεις και παλαιές διαμάχες ενεργοποιήθηκαν. Το θέμα, φυσικά, είναι τεράστιο και πολύπλοκο καθώς επικαθόρισε εν πολλοίς την πολιτική ιστορία της Ελλάδας στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα και ακόμη μέχρι τις ημέρες μας προκαλεί διχογνωμίες και διαφωνίες.
Πριν από 47 χρόνιαΚαι δεν φιλοδοξεί ασφαλώς τούτο εδώ το σημείωμα να δώσει μια νέα οπτική στο ζήτημα –κάτι που από μια άποψη είναι και μάταιο όσο τα αρχεία ξένων μυστικών υπηρεσιών δεν αποχαρακτηρίζονται ώστε να γίνουν προσβάσιμα στους ερευνητές. Διότι εκεί αναμφίβολα παίχτηκε το παιχνίδι ή μεγάλο μέρος του παιχνιδιού: στην επέμβαση του ξένου παράγοντα [1]. Η Ελλάδα στο μεταίχμιο των δύο κόσμων, προπύργιο της Δύσης και επίζηλο τρόπαιο για την Ανατολή, ελάχιστα περιθώρια ελιγμών είχε και όταν τα παραβίαζε ήταν το πεπρωμένο της γεωπολιτικής της θέσης να ταλανίζεται από πολιτικές κρίσεις, καθόλου ανώδυνες για τον λαό της.
Ολα αυτά φυσικά δεν αποτελούν αξιολογική κρίση για τα Ιουλιανά: για το αν ο Γεώργιος Παπανδρέου σωστά επέμενε στη σύγκρουση με τον Κωνσταντίνο και αν ορθώς παρητήθη, για τοαν ο "ανένδοτος αγώνας" [2] πέρα από ευφυής προεκλογική πρακτική ήταν και συμφέρουσα το έθνος πολιτική με βάση τη διεθνή θέση της χώρας. Αυτό είναι μια άλλη συζήτηση.
Το σημείωμα αυτό φιλοδοξεί να συνδέσει από μια πλευρά τις τραγικές εξελίξεις του 1965 με τη Βοιωτία, που ήταν πάντα παρούσα στα μεγάλα ιστορικά γεγονότα αυτής της πατρίδας είτε λόγω της γεωγραφικής της θέσης είτε λόγω των άξιων τέκνων που αναδεικνύει είτε συνηθέστερακαι για τα δύο. Και τον καιρό της "αποστασίας" υπήρχε Βοιωτός πρωταγωνιστής και είχε αναμφίβολα το όνομα Δημήτριος Παπασπύρου.
Θεωρείται και ήταν από τους πρωταγωνιστές της " αποστασίας" ο Δημήτριος Παπασπύρου, ο μέγας αυτός Βοιωτός πολιτικός, που διετέλεσε πολλάκις υπουργός και Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων. Πράγματι, υπήρξε από τους πρώτους που ορκίστηκαν στην κυβέρνηση του Γεωργίου Αθανασιάδη-Νόβα και λόγω κύρους ανεδείχθη μεταξύ των ηγετών των λεγόμενων αποστατών. Παρέμεινε υπουργός Δικαιοσύνης από 16 Ιουλίου μέχρι 15 Νοεμβρίου 1965 και ανέλαβε Πρόεδρος της Βουλής από 15 Νοεμβρίου 1965 μέχρι 14 Απριλίου 1967.
Στοίχισε πολύ, πολιτικά και προσωπικά, στον Δημήτριο Παπασπύρου η «αποστασία». Για πολλά κατηγορήθηκε, μάλλον άδικα μέσα στα πολιτικά πάθη της εποχής. Aλλά για εκείνο που δεν μπορεί κανείς να τον επιτιμήσει είναι ότι δεν υπερασπιζόταν με θάρρος τις απόψεις του και με απαράμιλλη ρητορική δεινότητα τις επιλογές του.
Στη Λιβαδειά
Οταν ως υπουργός Δικαιοσύνης της κυβέρνησης Στέφανου Στεφανόπουλου του 1965 επισκέπτεται την ιδιαίτερη εκλογική του περιφέρεια τη Βοιωτία, εκφωνεί λόγο στη Λιβαδειά προκειμένου να εξηγήσει στους οπαδούς του γιατί επέλεξε τον δρόμο του καθήκοντος όπως λέγει, τον δρόμο της ρήξης και της συμμετοχής στη κυβέρνηση των "αποστατών".
Το ταξίδι του Δημητρίου Παπασπύρου γίνεται τον Οκτώβριο του 1965 και ο Βοιωτός υπουργός Δικαιοσύνης συνοδεύεται από τον υφυπουργό Γεωργίας Δ. Κωστή. Σύμφωνα με τις εφημερίδες της εποχής καθ’ οδόν προς τη Λιβαδειά με ενθουσιασμό υποδέχονται οι πολίτες το κυβερνητικό υπουργικό κλιμάκιο στους Αγίους Θεοδώρους Πυρίου, στη Θήβα και στον Αλίαρτο.
Στην είσοδο της Λιβαδειάς περιμένουν τον Παπασπύρου ο δήμαρχος Λεβαδέων [3], ο δήμαρχος Ορχομενού, ο δήμαρχος Διστόμου και πλήθος πολιτικοί του φίλοι. Σύμφωνα με μια, οπωσδήποτε υπερβολική, περιγραφή γυναίκες ραίνουν με άνθη την πομπή από τα μπαλκόνια ενώ ο ίδιος ο Παπασπύρου από τον εξώστη της οικίας Ψαρόμυαλου εκφωνεί βαρυσήμαντο πολιτικό λόγο προς τους πολλούς συγκεντρωμένους Λιβαδείτες.
Οσα είπε ο Δημήτριος Παπασπύρου είναι σημαντικά καθώς λέγονται σε ανύποπτο χρόνο, όταν κανείς δεν φανταζόταν την τραγική κατάληξη που θα είχε για τον τόπο η εκτροπή του Ιουλίου του 1965. Και είναι ασφαλώς αυθεντικά καθώς λέγονται τότε που ούτε ο Δημήτριος Παπασπύρου -όσο έξυπνος και διορατικός κι αν ήταν- δεν εγνώριζε ότι συνομιλεί με την ίδια την Ιστορία.
Η ομιλίαΟ Παπασπύρου εκφράζει στην αρχή της ομιλίας του τη συγκίνησή του για την υποδοχή που του επεφύλαξαν οι Λιβαδείτες τονίζοντας ότι και στο παρελθόν υπήρξαν παρόμοιες εκδηλώσεις προς το πρόσωπό του αλλά αυτή η φορά διαφέρει διότι αποδεικνύει ότι οι συκοφαντίες δεν έχουν μεταβάλει τα αισθήματα αγάπης και εμπιστοσύνης των συμπολιτών του.
Εν συνεχεία ο υπουργός της Δικαιοσύνης αναφέρεται στο ιστορικό της ίδρυσης της Ενωσης Κέντρου, στην οποία ο ίδιος και η ομάδα των ΔΕΚΑ [4] της οποίας αποτελούσε μέλος διεδραμάτισε αποφασιστικό ρόλο.
Την εποχή που προεβάλετο ως πολιτικός ηγέτης ο Γεώργιος Γρίβας, η Ομάδα των ΔΕΚΑ έδωσε σκληρούς και επίπονους αγώνες για να επιβάλει στην αρχηγία τον Γεώργιο Παπανδρέου –υποστηρίζει ο Δ. Παπασπύρου. Αυτοί που τώρα συκοφαντούνται και υβρίζονται –συνεχίζει- είναι οι ίδιοι που συμπαραστάθηκαν στον Γεώργιο Παπανδρέου κατά τη διάρκεια του ανένδοτου αγώνα, που προμάχησαν για την άνοδο του Κέντρου στη εξουσία μέσα στη Βουλή , έξω από τη Βουλή, από τις στήλες των εφημερίδων και από τα έδρανα των δικαστηρίων στις μεγάλες πολιτικές δίκες. Ετσι εξασφαλίστηκε η νίκη του Νοεμβρίου του 1963 και σχηματίστηκε η κυβέρνηση των 50 ημερών που θα μένει στην ιστορία ως κυβέρνηση δράσης και ευεργετικής απόδοσης για τον λαό.
Διεξήχθησαν οι εκλογές του Φεβρουαρίου του 1964 και πραγματοποιήθηκε το θαύμα του 53%, - εξακολουθεί ο Βοιωτός πολιτικός- που παρότι αποκλείστηκε από την κυβέρνηση "δεν ένιωσα την παραμικρή πικρία [5]. Παρέμεινα πιστός στρατιώτης της παράταξης μαχόμενος για την ενότητα και την επιτυχία των στόχων της κυβέρνησης.
Το Ιούνιο του 1964 εκλήθην να αναλάβω το υπουργείο Προεδρίας όπου έδωσα σκληρές μάχες για να αμβλύνω τις εκδηλούμενες εντός της κυβέρνησης αντιθέσεις".Προς την κρίση
"Εχω ήσυχη τη συνείδησή μου ότι έπραξα το παν για να διατηρηθεί η ενότητα της μεγάλης δημοκρατικής παράταξης.
Όταν ξέσπασε η κρίση για το υπουργείο Εθνικής Αμυνας αγωνίστηκα μαζί με τους συναδέλφους για να εξασφαλίσουμε τη συνοχή της κυβέρνησης. Προς στιγμήν" – συνεχίζει ο Δ. Παπασπύρου- "ο Γεώργιος Παπανδρέου πείστηκε να αναλάβει το υπουργείο Εθνικής Αμυνας ο Στέφανος Στεφανόπουλος όμως σε 48 ώρες άλλαξε την άποψή του. Νέα αλλεπάλληλα διαβήματά μας προς τον κ. Παπανδρέου ακολούθησαν για την αποτροπή της κρίσης και πράγματι προς στιγμήν δέχθηκε ο τότε πρωθυπουργός τον διορισμό του στρατηγού Παπανικολάου ως υφυπουργού Εθνικής Αμυνας. Αλλά ενώ ειδοποίησε τα ανάκτορα για να κανονιστούν τα της ορκωμοσίας μετέβαλε και πάλι τη γνώμη του".
Την νύχτα της παραμονής της παραιτήσής του μαζί με τον Γεώργιο Νόβα, τον Ηλία Τσιριμώκο, τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη, τον Γ. Μπακατσέλο και τον Στέλιο Αλλαμανή [6] - ισχυρίζεται ο Δ. Παπασπύρου -πήγαμε στο Καστρί και παρακαλέσαμε τον Γεώργιο Παπανδρέου να μην παραιτηθεί και τον ικετεύσαμε να συγκαλέσει το μικρό υπουργικό συμβούλιο για να συζητηθεί εκεί το πολιτικό πρόβλημα.
Μάλιστα -λέει ο Δημήτριος Παπασπύρου- του τονίσαμε ότι με την τακτική του οδηγείται ο τόπος σε νέο εθνικό διχασμό και του υπενθυμίσαμε ότι ο ίδιος έλεγε για τον προ του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου διχασμό ότι είχε ιστορική δικαίωση διότι έγινε για την Αγία Σοφία και τη Μεγάλη Ελλάδα όπως την οραματίστηκε ο μεγαλεπήβολος Ελευθέριος Βενιζέλος. Ομως ο σημερινός εθνικός διχασμός που θα οδηγήσει την πατρίδα στον αφανισμό είναι εντελώς αδικαιολόγητος και ιστορικά ασυγχώρητος έχοντας ως αφορμή το υπουργείο Εθνικής Αμυνας.
"Ετσι η κρίση της 15ης Ιουλίου ξέσπασε. Ηταν πια θέμα συνείδησης και ευθύνης να καθορίσω την περαιτέρω θέση μου.
Ο εύκολος δρόμος θα ήταν να ακολουθήσω τον Γεώργιο Παπανδρέου. Ο δύσκολος τον δρόμο της φρόνησης και του συμφέροντος του Εθνους. Με ήρεμη συνείδηση ακολούθησα τον δρόμο του καθήκοντος και είμαι βέβαιος ότι τώρα που άρχισαν να διαλύονται τα νέφη του ψεύδους και της συκοφαντίας η απόφασή μου αυτή θα τύχει της ομόθυμης αποδοχής και έγκρισής σας", συνέχισε ο Δημήτριος Παπασπύρου.
Και σε μια ρητορική αποστροφή, που είναι συνήθης σε πολιτικούς λόγους, αλλά δεν παύει να είναι συγκινητική, ο Λιβαδείτης υπουργός κατέβασε τον τόνο της φωνής του: "Όμως, θέλω να σας εξομολογηθώ κάτι. Ακόμη κι αν με λιθοβολούσατε, ακόμη κι αν έμενα εντελώς μόνος πάλι τον ίδιο δρόμο θα πορευόμουν. Διότι είναι καθήκον των πολιτικών να έχουν συνείδηση των ευθυνών τους".Ο Παπασπύρου δεν παρέλειψε να επιτεθεί στους εσωκομματικούς του αντιπάλους τονίζοντας ότι όταν αυτός έδιδε τον αγώνα για την ανάρρηση του Γεωργίου Παπανδρέου στην ηγεσία της Ενωσης Κέντρου οι σημερινοί υβριστές του περιεφέρεντο από χωρίου εις χωρίον με τον στρατηγό Γρίβα και μέχρι την ημέρα που ξέσπασε η κρίση ήταν παρακοιμώμενοι του Πέτρου Γαρουφαλλιά [7].
Αυτή είναι η ποιότητα των υβριστών μου –υποστήριξε- και "τους παραδίδω στην περιφρόνησή σας. Διότι εγώ μετά από 40 χρόνια δικηγορίας και 15 χρόνια βουλευτικής δράσης είμαι στην κυριολεξία πένης [8]. Αυτοί πώς δικαιολογούν άραγε τα πλούτη τους";
Στην κυβέρνηση Στεφανόπουλου αφορούσε η συνέχεια της ομιλίας: "Δεν θα ασχοληθώ άλλο με ευτελείς και αδίστακτους αντιπάλους καθώς στους ώμους τους δικούς μας πέφτει το χρέος της σωτηρίας της πατρίδας, της οικονομικής της ανόρθωσης και της κοινωνικής της ευημερίας. Η κυβέρνηση Στ. Στεφανόπουλου με την συμπαράσταση των συνεργατών της έχει επωμισθεί το τεράστιο αυτό έργο. Με την αγάπη και την συμπαράστασή σας θα προχωρήσουμε και θα νικήσουμε".Για τη Βοιωτία
Στη συνέχεια ο Δημήτριος Παπασπύρου αναφέρθηκε στα θέματα της Βοιωτίας και ανέπτυξε τα μέτρα για το βαμβάκι. Τρία είναι τα ζητήματα που απασχολούν τη Βοιωτία είπε ο υπουργός Δικαιοσύνης: το βαμβάκι, ο Οργανισμός Κωπαϊδος και ο Κηφισσός που όταν πλημμυρίζει καταστρέφει μεγάλες και εύφορες περιοχές.
Για τα προβλήματα της επαρχίας Θηβών ο Παπασπύρου είπε ότι θα επισκεφθεί σύντομα την Θήβα με κλιμάκιο υπουργών για την επί τόπου επίλυσή τους.
Ο συνοδεύων τον υπουργό Δικαιοσύνης, υφυπουργός Γεωργίας Δ. Κωστής απηύθυνε κατόπιν σύντομο χαιρετισμό στον λαό της Λιβαδειάς.
Μετά τις ομιλίες τα δύο μέλη της κυβέρνησης μετέβησαν στο δημαρχείο Λιβαδειάς όπου δέχθηκαν εκπροσώπους της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και φορείς ενώ το απόγευμα επισκέφθηκαν την Ενωση Γεωργικών Συνεταιρισμών Λιβαδειάς. Ο Παπασπύρου και ο Κωστής κατόπιν μετείχαν στην τιμητική συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου Λεβαδέων όπου εξετάστηκαν όλα τα ζητήματα της πρωτεύουσας της Βοιωτίας και μετά τις 19:00 αναχώρησαν για την Αθήνα. Τελευταία στάση στη Βοιωτία η Αλίαρτος όπου οι δύο υπουργοί συνεργάστηκαν με τις υπηρεσίες του Οργανισμού Κωπαίδας για αγροτικά θέματα.
Αυτή ήταν η ομιλία του Δημητρίου Παπασπύρου στη Λιβαδειά, η πρώτη νομίζω μετά τα Ιουλιανά και αποτελεί μια, κατά τη γνώμη μου, σημαντική μαρτυρία ενός εκ των βασικών πρωταγωνιστών των γεγονότων και μάλιστα εν θερμώ. Γράφοντας εν τούτοις αυτά και τις λίγες σημειώσεις, τις βασικές, συνειδητοποίησα ότι για να περιγράψεις πλήρως αυτό το μικρό περιστατικό εκείνων των τόσο ταραγμένων ημερών πρέπει να μελετήσεις δεκάδες τόμους και να διηγηθείς σχεδόν ολόκληρη την εποχή. Είναι δύσκολο και όπως προείπα κατά τη γνώμη μου μάταιο. Οσο ζουν οι πρωταγωνιστές και τα πολιτικά πάθη έχουν εκλογικό αντίκρισμα και κυρίως όσο τα αρχεία των ξένων μυστικών υπηρεσιών δεν ανοίγουν η αλήθεια για την "αποστασία" θα μας διαφεύγει, όπως και ο ρόλος των πρωταγωνιστών της σαν τον Δημήτριο Παπασπύρου. Ο μεγάλος Βοιωτός πολιτικός όμως είναι σίγουρο ότι θα μας απασχολήσει ξανά στο μέλλον για τη μεγάλη προσφορά του στη Βοιωτία και στην Ελλάδα.
Σημειώσεις
1. Βλέπε ΤΑ ΝΕΑ που αποκαλύπτουν έγγραφο της CIA το οποίο ομιλεί για πτώση του Γεωργίου Παπανδρέου από τον Ιανουάριο του 1965, έξι μήνες πριν από την κρίση που έμεινε γνωστή ως "Ιουλιανά".
2. Ο «ανένδοτος αγώνας», μια ιδέα του Κων Μητσοτάκη ή του Σοφοκλή Βενιζέλου ή και των δύο, στηρίχθηκε στην επίσημη καταγγελία του Γεωργίου Παπανδρέου ότι οι εκλογές της 29ης Οκτωβρίου 1961 ήταν εκλογές «βίας και νοθείας». Αυτό δεν αποδείχθηκε ποτέ και σίγουρα όχι στην ένταση που οι πολιτικοί του Κέντρου υποστήριζαν. Δείτε σχετικά ΤΟ ΒΗΜΑ της 31ης Οκτωβρίου 1961 όπου μεταξύ άλλων γράφεται: "Τα τελικά αποτελέσματα των εκλογών δίδουν εις τον Αρχηγόν της ΕΡΕ κ. Καραμανλή πλειοψηφίαν κυριολεκτικώς παταγώδη, ομοίαν της οποίας δεν είχε κατορθώσει να συγκεντρώσει ούτε αυτός ο Στρατάρχης Παπάγος. Η αναγνώρισις της εκτάσεως της νίκης του κ. Καραμανλή αποτελεί πράξιν ευθύτητος και διά τον λόγον αυτόν είναι η αναγνώρισις αυτή καθολική εκ μέρους όλων των καλής πίστεως πολιτών. Εγιναν βεβαίως, εις τας μακρινάς ιδίως περιοχάς, υπερβασίαι του κρατικού μηχανισμού, αι οποίαι είναι απαράδεκτοι εις μίαν γνησίαν και αληθινήν δημοκρατίαν. Από τους τελικούς αριθμούς όμως καθίσταται φανερόν ότι και αν δεν εγίνοντο πάλιν η ΕΡΕ θα είχε κερδίσει τας εκλογάς με μικροτέραν ίσως κατά τι πλειοψηφίαν, με αρκετή, όμως, πάντως διά να σχηματίση αυτοδύναμον και σταθεράν κυβέρνησιν" και εδώ μια αριστερή άποψη που δεν μπορεί να καλύψει την ένδεια των στοιχείων για την υποτιθέμενη μεγάλης έκτασης βία στις εκλογές του 1961.
3. Δήμαρχος Λεβαδέων ήταν ο Νικόλαος Ανδρεαδάκης και Ορχομενού ο Ρέντζος.
4. Η ομάδα των ΔΕΚΑ αποτελούνταν από νέους δυναμικούς πολιτικούς του Κέντρου και της Κεντροδεξιάς όπως ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, ο Γεώργιος Μαύρος, ο Στέλιος Αλλαμανής, ο Παναγής Παπαληγούρας και ο Γ. Μπακατσέλος. Στην ουσία αυτή η ομάδα -που ήταν γνωστή στη Βουλή και υπό το όνομα Νέα Πολιτική Κίνησις- επέβαλε τον Γεώργιο Παπανδρέου ως αρχηγό στην Ενωση Κέντρου.
5. Στο Νίκος Παπαδημητρίου Από την Ενωση Κέντρου στην Αποστασία ΡΟΕΣ 1986 αναφέρεται ότι ο Δημήτριος Παπασπύρου αρνήθηκε να ορκιστεί υπουργός Ανευ Χαρτοφυλακίου, στην αυτοδύναμη κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρεόυ που προέκυψε από τις εκλογές της 16ης Φεβρουαρίου 1964.
6. Η συνάντηση αυτή περιγράφηκε με τον ίδιο τρόπο ακριβώς και από τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη σε συνέντευξη που έδωσε στον Νίκο Χατζηνικολάου, τη Δευτέρα 12 Μαΐου 2008 στο δελτίο ειδήσεων του ALTER.
7. Ο Πέτρος Γαρουφαλιάς υπήρξε επί 30 ολόκληρα χρόνια στενότατος συνεργάτης και φίλος του Γεωργίου Παπανδρέου. Στην πρώτη μεταπελευθερωτική κυβέρνηση του 1944 ανέλαβε το κρίσιμο υπουργείο Τύπου και από τότε ακολούθησε τον Γεώργιο Παπανδρέου σε όλα τα κόμματα που κατά καιρούς ίδρυσε -και στην Ενωση Κέντρου. Μετά τη νίκη της 16ης Φεβρουαρίου 1964 ανέλαβε το υπουργείο Εθνικής Αμυνας. Ο Γαρουφαλιάς έλαβε αναφορά από τον Γεώργιο Γρίβα ότι υπήρχε στο στράτευμα οργάνωση αντιμοναρχικών/ βενιζελογενών αξιωματικών με την επωνυμία ΑΣΠΙΔΑ, στην οποία συμμετείχε ως ηγετικό πολιτικό στέλεχος και ο Ανδρέας Παπανδρέου. Ο Γεώργιος Παπανδρέου αποφάσισε τη μετάθεση του Γαρουφαλιά στο υπουργείο Συντονισμού και την ανάληψη από τον ίδιο τον πρωθυπουργό του υπουργείου Εθνικής Αμυνας. Ομως ο τότε βασιλιάς Κωνσταντίνος έθεσε όρους περί αντικατάστασης Γαρουφαλιά από άλλο στέλεχος κοινής αποδοχής και όχι από τον ίδιο τον Γεώργιο Παπανδρέου. Ηταν η θρυαλλίδα που οδήγησε στην 15η Ιουλίου 1965.
8. Να μια δήλωση που δεν μπορεί να κάνει κανένας σύγχρονος πολιτικός. Πιθανότατα κάποιος με τη νομική παιδεία και τη ρητορική δεινότητα του Δημητρίου Παπασπύρου στις μέρες μας δεν θα ασχολούταν με την πολιτική.
Οι δύο φωτογραφίες είναι από το βιβλίο του Θανάση Δημ. Χρήστου Το Κωπαϊδικό Ζήτημα και οι Κοινωνικοί Αγώνες για την Επίλυσή του, Αθήνα 2002. Τις ανήρτησα και τις δύο κυρίως γιατί δείχνουν πόσο ψηλά (διότι αυτό το ¨μεγάλος/σπουδαίος πολιτικός" νομίζω ότι ακούγεται λίγο αφηρημένο) στην πυραμίδα της εξουσίας είχε φτάσει ο Δημήτριος Παπασπύρου. Ειδικά στην πρώτη φαίνεται να παρίσταται στη συνάντηση του τότε βασιλιά Κωνσταντίνου με τους Ηλία Τσιριμώκο και Στέφανο Στεφανόπουλο. Δηλαδή είναι φανερό ότι ο Παπασπύρου ήταν μεταξύ των 5 ανθρώπων (λείπει ο Μητσοτάκης -που είναι στη δεύτερη φωτογραφία) που καθόριζαν την μοίρα της Ελλάδας εκείνες τις κρίσιμες στιγμές.
Πριν από 47 χρόνιαΚαι δεν φιλοδοξεί ασφαλώς τούτο εδώ το σημείωμα να δώσει μια νέα οπτική στο ζήτημα –κάτι που από μια άποψη είναι και μάταιο όσο τα αρχεία ξένων μυστικών υπηρεσιών δεν αποχαρακτηρίζονται ώστε να γίνουν προσβάσιμα στους ερευνητές. Διότι εκεί αναμφίβολα παίχτηκε το παιχνίδι ή μεγάλο μέρος του παιχνιδιού: στην επέμβαση του ξένου παράγοντα [1]. Η Ελλάδα στο μεταίχμιο των δύο κόσμων, προπύργιο της Δύσης και επίζηλο τρόπαιο για την Ανατολή, ελάχιστα περιθώρια ελιγμών είχε και όταν τα παραβίαζε ήταν το πεπρωμένο της γεωπολιτικής της θέσης να ταλανίζεται από πολιτικές κρίσεις, καθόλου ανώδυνες για τον λαό της.
Ολα αυτά φυσικά δεν αποτελούν αξιολογική κρίση για τα Ιουλιανά: για το αν ο Γεώργιος Παπανδρέου σωστά επέμενε στη σύγκρουση με τον Κωνσταντίνο και αν ορθώς παρητήθη, για τοαν ο "ανένδοτος αγώνας" [2] πέρα από ευφυής προεκλογική πρακτική ήταν και συμφέρουσα το έθνος πολιτική με βάση τη διεθνή θέση της χώρας. Αυτό είναι μια άλλη συζήτηση.
Το σημείωμα αυτό φιλοδοξεί να συνδέσει από μια πλευρά τις τραγικές εξελίξεις του 1965 με τη Βοιωτία, που ήταν πάντα παρούσα στα μεγάλα ιστορικά γεγονότα αυτής της πατρίδας είτε λόγω της γεωγραφικής της θέσης είτε λόγω των άξιων τέκνων που αναδεικνύει είτε συνηθέστερακαι για τα δύο. Και τον καιρό της "αποστασίας" υπήρχε Βοιωτός πρωταγωνιστής και είχε αναμφίβολα το όνομα Δημήτριος Παπασπύρου.
Θεωρείται και ήταν από τους πρωταγωνιστές της " αποστασίας" ο Δημήτριος Παπασπύρου, ο μέγας αυτός Βοιωτός πολιτικός, που διετέλεσε πολλάκις υπουργός και Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων. Πράγματι, υπήρξε από τους πρώτους που ορκίστηκαν στην κυβέρνηση του Γεωργίου Αθανασιάδη-Νόβα και λόγω κύρους ανεδείχθη μεταξύ των ηγετών των λεγόμενων αποστατών. Παρέμεινε υπουργός Δικαιοσύνης από 16 Ιουλίου μέχρι 15 Νοεμβρίου 1965 και ανέλαβε Πρόεδρος της Βουλής από 15 Νοεμβρίου 1965 μέχρι 14 Απριλίου 1967.
Στοίχισε πολύ, πολιτικά και προσωπικά, στον Δημήτριο Παπασπύρου η «αποστασία». Για πολλά κατηγορήθηκε, μάλλον άδικα μέσα στα πολιτικά πάθη της εποχής. Aλλά για εκείνο που δεν μπορεί κανείς να τον επιτιμήσει είναι ότι δεν υπερασπιζόταν με θάρρος τις απόψεις του και με απαράμιλλη ρητορική δεινότητα τις επιλογές του.
Στη Λιβαδειά
Οταν ως υπουργός Δικαιοσύνης της κυβέρνησης Στέφανου Στεφανόπουλου του 1965 επισκέπτεται την ιδιαίτερη εκλογική του περιφέρεια τη Βοιωτία, εκφωνεί λόγο στη Λιβαδειά προκειμένου να εξηγήσει στους οπαδούς του γιατί επέλεξε τον δρόμο του καθήκοντος όπως λέγει, τον δρόμο της ρήξης και της συμμετοχής στη κυβέρνηση των "αποστατών".
Στην είσοδο της Λιβαδειάς περιμένουν τον Παπασπύρου ο δήμαρχος Λεβαδέων [3], ο δήμαρχος Ορχομενού, ο δήμαρχος Διστόμου και πλήθος πολιτικοί του φίλοι. Σύμφωνα με μια, οπωσδήποτε υπερβολική, περιγραφή γυναίκες ραίνουν με άνθη την πομπή από τα μπαλκόνια ενώ ο ίδιος ο Παπασπύρου από τον εξώστη της οικίας Ψαρόμυαλου εκφωνεί βαρυσήμαντο πολιτικό λόγο προς τους πολλούς συγκεντρωμένους Λιβαδείτες.
Οσα είπε ο Δημήτριος Παπασπύρου είναι σημαντικά καθώς λέγονται σε ανύποπτο χρόνο, όταν κανείς δεν φανταζόταν την τραγική κατάληξη που θα είχε για τον τόπο η εκτροπή του Ιουλίου του 1965. Και είναι ασφαλώς αυθεντικά καθώς λέγονται τότε που ούτε ο Δημήτριος Παπασπύρου -όσο έξυπνος και διορατικός κι αν ήταν- δεν εγνώριζε ότι συνομιλεί με την ίδια την Ιστορία.
Η ομιλίαΟ Παπασπύρου εκφράζει στην αρχή της ομιλίας του τη συγκίνησή του για την υποδοχή που του επεφύλαξαν οι Λιβαδείτες τονίζοντας ότι και στο παρελθόν υπήρξαν παρόμοιες εκδηλώσεις προς το πρόσωπό του αλλά αυτή η φορά διαφέρει διότι αποδεικνύει ότι οι συκοφαντίες δεν έχουν μεταβάλει τα αισθήματα αγάπης και εμπιστοσύνης των συμπολιτών του.
Εν συνεχεία ο υπουργός της Δικαιοσύνης αναφέρεται στο ιστορικό της ίδρυσης της Ενωσης Κέντρου, στην οποία ο ίδιος και η ομάδα των ΔΕΚΑ [4] της οποίας αποτελούσε μέλος διεδραμάτισε αποφασιστικό ρόλο.
Την εποχή που προεβάλετο ως πολιτικός ηγέτης ο Γεώργιος Γρίβας, η Ομάδα των ΔΕΚΑ έδωσε σκληρούς και επίπονους αγώνες για να επιβάλει στην αρχηγία τον Γεώργιο Παπανδρέου –υποστηρίζει ο Δ. Παπασπύρου. Αυτοί που τώρα συκοφαντούνται και υβρίζονται –συνεχίζει- είναι οι ίδιοι που συμπαραστάθηκαν στον Γεώργιο Παπανδρέου κατά τη διάρκεια του ανένδοτου αγώνα, που προμάχησαν για την άνοδο του Κέντρου στη εξουσία μέσα στη Βουλή , έξω από τη Βουλή, από τις στήλες των εφημερίδων και από τα έδρανα των δικαστηρίων στις μεγάλες πολιτικές δίκες. Ετσι εξασφαλίστηκε η νίκη του Νοεμβρίου του 1963 και σχηματίστηκε η κυβέρνηση των 50 ημερών που θα μένει στην ιστορία ως κυβέρνηση δράσης και ευεργετικής απόδοσης για τον λαό.
Διεξήχθησαν οι εκλογές του Φεβρουαρίου του 1964 και πραγματοποιήθηκε το θαύμα του 53%, - εξακολουθεί ο Βοιωτός πολιτικός- που παρότι αποκλείστηκε από την κυβέρνηση "δεν ένιωσα την παραμικρή πικρία [5]. Παρέμεινα πιστός στρατιώτης της παράταξης μαχόμενος για την ενότητα και την επιτυχία των στόχων της κυβέρνησης.
Το Ιούνιο του 1964 εκλήθην να αναλάβω το υπουργείο Προεδρίας όπου έδωσα σκληρές μάχες για να αμβλύνω τις εκδηλούμενες εντός της κυβέρνησης αντιθέσεις".Προς την κρίση
"Εχω ήσυχη τη συνείδησή μου ότι έπραξα το παν για να διατηρηθεί η ενότητα της μεγάλης δημοκρατικής παράταξης.
Όταν ξέσπασε η κρίση για το υπουργείο Εθνικής Αμυνας αγωνίστηκα μαζί με τους συναδέλφους για να εξασφαλίσουμε τη συνοχή της κυβέρνησης. Προς στιγμήν" – συνεχίζει ο Δ. Παπασπύρου- "ο Γεώργιος Παπανδρέου πείστηκε να αναλάβει το υπουργείο Εθνικής Αμυνας ο Στέφανος Στεφανόπουλος όμως σε 48 ώρες άλλαξε την άποψή του. Νέα αλλεπάλληλα διαβήματά μας προς τον κ. Παπανδρέου ακολούθησαν για την αποτροπή της κρίσης και πράγματι προς στιγμήν δέχθηκε ο τότε πρωθυπουργός τον διορισμό του στρατηγού Παπανικολάου ως υφυπουργού Εθνικής Αμυνας. Αλλά ενώ ειδοποίησε τα ανάκτορα για να κανονιστούν τα της ορκωμοσίας μετέβαλε και πάλι τη γνώμη του".
Την νύχτα της παραμονής της παραιτήσής του μαζί με τον Γεώργιο Νόβα, τον Ηλία Τσιριμώκο, τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη, τον Γ. Μπακατσέλο και τον Στέλιο Αλλαμανή [6] - ισχυρίζεται ο Δ. Παπασπύρου -πήγαμε στο Καστρί και παρακαλέσαμε τον Γεώργιο Παπανδρέου να μην παραιτηθεί και τον ικετεύσαμε να συγκαλέσει το μικρό υπουργικό συμβούλιο για να συζητηθεί εκεί το πολιτικό πρόβλημα.
Μάλιστα -λέει ο Δημήτριος Παπασπύρου- του τονίσαμε ότι με την τακτική του οδηγείται ο τόπος σε νέο εθνικό διχασμό και του υπενθυμίσαμε ότι ο ίδιος έλεγε για τον προ του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου διχασμό ότι είχε ιστορική δικαίωση διότι έγινε για την Αγία Σοφία και τη Μεγάλη Ελλάδα όπως την οραματίστηκε ο μεγαλεπήβολος Ελευθέριος Βενιζέλος. Ομως ο σημερινός εθνικός διχασμός που θα οδηγήσει την πατρίδα στον αφανισμό είναι εντελώς αδικαιολόγητος και ιστορικά ασυγχώρητος έχοντας ως αφορμή το υπουργείο Εθνικής Αμυνας.
"Ετσι η κρίση της 15ης Ιουλίου ξέσπασε. Ηταν πια θέμα συνείδησης και ευθύνης να καθορίσω την περαιτέρω θέση μου.
Ο εύκολος δρόμος θα ήταν να ακολουθήσω τον Γεώργιο Παπανδρέου. Ο δύσκολος τον δρόμο της φρόνησης και του συμφέροντος του Εθνους. Με ήρεμη συνείδηση ακολούθησα τον δρόμο του καθήκοντος και είμαι βέβαιος ότι τώρα που άρχισαν να διαλύονται τα νέφη του ψεύδους και της συκοφαντίας η απόφασή μου αυτή θα τύχει της ομόθυμης αποδοχής και έγκρισής σας", συνέχισε ο Δημήτριος Παπασπύρου.
Και σε μια ρητορική αποστροφή, που είναι συνήθης σε πολιτικούς λόγους, αλλά δεν παύει να είναι συγκινητική, ο Λιβαδείτης υπουργός κατέβασε τον τόνο της φωνής του: "Όμως, θέλω να σας εξομολογηθώ κάτι. Ακόμη κι αν με λιθοβολούσατε, ακόμη κι αν έμενα εντελώς μόνος πάλι τον ίδιο δρόμο θα πορευόμουν. Διότι είναι καθήκον των πολιτικών να έχουν συνείδηση των ευθυνών τους".Ο Παπασπύρου δεν παρέλειψε να επιτεθεί στους εσωκομματικούς του αντιπάλους τονίζοντας ότι όταν αυτός έδιδε τον αγώνα για την ανάρρηση του Γεωργίου Παπανδρέου στην ηγεσία της Ενωσης Κέντρου οι σημερινοί υβριστές του περιεφέρεντο από χωρίου εις χωρίον με τον στρατηγό Γρίβα και μέχρι την ημέρα που ξέσπασε η κρίση ήταν παρακοιμώμενοι του Πέτρου Γαρουφαλλιά [7].
Αυτή είναι η ποιότητα των υβριστών μου –υποστήριξε- και "τους παραδίδω στην περιφρόνησή σας. Διότι εγώ μετά από 40 χρόνια δικηγορίας και 15 χρόνια βουλευτικής δράσης είμαι στην κυριολεξία πένης [8]. Αυτοί πώς δικαιολογούν άραγε τα πλούτη τους";
Στην κυβέρνηση Στεφανόπουλου αφορούσε η συνέχεια της ομιλίας: "Δεν θα ασχοληθώ άλλο με ευτελείς και αδίστακτους αντιπάλους καθώς στους ώμους τους δικούς μας πέφτει το χρέος της σωτηρίας της πατρίδας, της οικονομικής της ανόρθωσης και της κοινωνικής της ευημερίας. Η κυβέρνηση Στ. Στεφανόπουλου με την συμπαράσταση των συνεργατών της έχει επωμισθεί το τεράστιο αυτό έργο. Με την αγάπη και την συμπαράστασή σας θα προχωρήσουμε και θα νικήσουμε".Για τη Βοιωτία
Στη συνέχεια ο Δημήτριος Παπασπύρου αναφέρθηκε στα θέματα της Βοιωτίας και ανέπτυξε τα μέτρα για το βαμβάκι. Τρία είναι τα ζητήματα που απασχολούν τη Βοιωτία είπε ο υπουργός Δικαιοσύνης: το βαμβάκι, ο Οργανισμός Κωπαϊδος και ο Κηφισσός που όταν πλημμυρίζει καταστρέφει μεγάλες και εύφορες περιοχές.
Για τα προβλήματα της επαρχίας Θηβών ο Παπασπύρου είπε ότι θα επισκεφθεί σύντομα την Θήβα με κλιμάκιο υπουργών για την επί τόπου επίλυσή τους.
Ο συνοδεύων τον υπουργό Δικαιοσύνης, υφυπουργός Γεωργίας Δ. Κωστής απηύθυνε κατόπιν σύντομο χαιρετισμό στον λαό της Λιβαδειάς.
Μετά τις ομιλίες τα δύο μέλη της κυβέρνησης μετέβησαν στο δημαρχείο Λιβαδειάς όπου δέχθηκαν εκπροσώπους της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και φορείς ενώ το απόγευμα επισκέφθηκαν την Ενωση Γεωργικών Συνεταιρισμών Λιβαδειάς. Ο Παπασπύρου και ο Κωστής κατόπιν μετείχαν στην τιμητική συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου Λεβαδέων όπου εξετάστηκαν όλα τα ζητήματα της πρωτεύουσας της Βοιωτίας και μετά τις 19:00 αναχώρησαν για την Αθήνα. Τελευταία στάση στη Βοιωτία η Αλίαρτος όπου οι δύο υπουργοί συνεργάστηκαν με τις υπηρεσίες του Οργανισμού Κωπαίδας για αγροτικά θέματα.
Αυτή ήταν η ομιλία του Δημητρίου Παπασπύρου στη Λιβαδειά, η πρώτη νομίζω μετά τα Ιουλιανά και αποτελεί μια, κατά τη γνώμη μου, σημαντική μαρτυρία ενός εκ των βασικών πρωταγωνιστών των γεγονότων και μάλιστα εν θερμώ. Γράφοντας εν τούτοις αυτά και τις λίγες σημειώσεις, τις βασικές, συνειδητοποίησα ότι για να περιγράψεις πλήρως αυτό το μικρό περιστατικό εκείνων των τόσο ταραγμένων ημερών πρέπει να μελετήσεις δεκάδες τόμους και να διηγηθείς σχεδόν ολόκληρη την εποχή. Είναι δύσκολο και όπως προείπα κατά τη γνώμη μου μάταιο. Οσο ζουν οι πρωταγωνιστές και τα πολιτικά πάθη έχουν εκλογικό αντίκρισμα και κυρίως όσο τα αρχεία των ξένων μυστικών υπηρεσιών δεν ανοίγουν η αλήθεια για την "αποστασία" θα μας διαφεύγει, όπως και ο ρόλος των πρωταγωνιστών της σαν τον Δημήτριο Παπασπύρου. Ο μεγάλος Βοιωτός πολιτικός όμως είναι σίγουρο ότι θα μας απασχολήσει ξανά στο μέλλον για τη μεγάλη προσφορά του στη Βοιωτία και στην Ελλάδα.
Σημειώσεις
1. Βλέπε ΤΑ ΝΕΑ που αποκαλύπτουν έγγραφο της CIA το οποίο ομιλεί για πτώση του Γεωργίου Παπανδρέου από τον Ιανουάριο του 1965, έξι μήνες πριν από την κρίση που έμεινε γνωστή ως "Ιουλιανά".
2. Ο «ανένδοτος αγώνας», μια ιδέα του Κων Μητσοτάκη ή του Σοφοκλή Βενιζέλου ή και των δύο, στηρίχθηκε στην επίσημη καταγγελία του Γεωργίου Παπανδρέου ότι οι εκλογές της 29ης Οκτωβρίου 1961 ήταν εκλογές «βίας και νοθείας». Αυτό δεν αποδείχθηκε ποτέ και σίγουρα όχι στην ένταση που οι πολιτικοί του Κέντρου υποστήριζαν. Δείτε σχετικά ΤΟ ΒΗΜΑ της 31ης Οκτωβρίου 1961 όπου μεταξύ άλλων γράφεται: "Τα τελικά αποτελέσματα των εκλογών δίδουν εις τον Αρχηγόν της ΕΡΕ κ. Καραμανλή πλειοψηφίαν κυριολεκτικώς παταγώδη, ομοίαν της οποίας δεν είχε κατορθώσει να συγκεντρώσει ούτε αυτός ο Στρατάρχης Παπάγος. Η αναγνώρισις της εκτάσεως της νίκης του κ. Καραμανλή αποτελεί πράξιν ευθύτητος και διά τον λόγον αυτόν είναι η αναγνώρισις αυτή καθολική εκ μέρους όλων των καλής πίστεως πολιτών. Εγιναν βεβαίως, εις τας μακρινάς ιδίως περιοχάς, υπερβασίαι του κρατικού μηχανισμού, αι οποίαι είναι απαράδεκτοι εις μίαν γνησίαν και αληθινήν δημοκρατίαν. Από τους τελικούς αριθμούς όμως καθίσταται φανερόν ότι και αν δεν εγίνοντο πάλιν η ΕΡΕ θα είχε κερδίσει τας εκλογάς με μικροτέραν ίσως κατά τι πλειοψηφίαν, με αρκετή, όμως, πάντως διά να σχηματίση αυτοδύναμον και σταθεράν κυβέρνησιν" και εδώ μια αριστερή άποψη που δεν μπορεί να καλύψει την ένδεια των στοιχείων για την υποτιθέμενη μεγάλης έκτασης βία στις εκλογές του 1961.
3. Δήμαρχος Λεβαδέων ήταν ο Νικόλαος Ανδρεαδάκης και Ορχομενού ο Ρέντζος.
4. Η ομάδα των ΔΕΚΑ αποτελούνταν από νέους δυναμικούς πολιτικούς του Κέντρου και της Κεντροδεξιάς όπως ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, ο Γεώργιος Μαύρος, ο Στέλιος Αλλαμανής, ο Παναγής Παπαληγούρας και ο Γ. Μπακατσέλος. Στην ουσία αυτή η ομάδα -που ήταν γνωστή στη Βουλή και υπό το όνομα Νέα Πολιτική Κίνησις- επέβαλε τον Γεώργιο Παπανδρέου ως αρχηγό στην Ενωση Κέντρου.
5. Στο Νίκος Παπαδημητρίου Από την Ενωση Κέντρου στην Αποστασία ΡΟΕΣ 1986 αναφέρεται ότι ο Δημήτριος Παπασπύρου αρνήθηκε να ορκιστεί υπουργός Ανευ Χαρτοφυλακίου, στην αυτοδύναμη κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρεόυ που προέκυψε από τις εκλογές της 16ης Φεβρουαρίου 1964.
6. Η συνάντηση αυτή περιγράφηκε με τον ίδιο τρόπο ακριβώς και από τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη σε συνέντευξη που έδωσε στον Νίκο Χατζηνικολάου, τη Δευτέρα 12 Μαΐου 2008 στο δελτίο ειδήσεων του ALTER.
7. Ο Πέτρος Γαρουφαλιάς υπήρξε επί 30 ολόκληρα χρόνια στενότατος συνεργάτης και φίλος του Γεωργίου Παπανδρέου. Στην πρώτη μεταπελευθερωτική κυβέρνηση του 1944 ανέλαβε το κρίσιμο υπουργείο Τύπου και από τότε ακολούθησε τον Γεώργιο Παπανδρέου σε όλα τα κόμματα που κατά καιρούς ίδρυσε -και στην Ενωση Κέντρου. Μετά τη νίκη της 16ης Φεβρουαρίου 1964 ανέλαβε το υπουργείο Εθνικής Αμυνας. Ο Γαρουφαλιάς έλαβε αναφορά από τον Γεώργιο Γρίβα ότι υπήρχε στο στράτευμα οργάνωση αντιμοναρχικών/ βενιζελογενών αξιωματικών με την επωνυμία ΑΣΠΙΔΑ, στην οποία συμμετείχε ως ηγετικό πολιτικό στέλεχος και ο Ανδρέας Παπανδρέου. Ο Γεώργιος Παπανδρέου αποφάσισε τη μετάθεση του Γαρουφαλιά στο υπουργείο Συντονισμού και την ανάληψη από τον ίδιο τον πρωθυπουργό του υπουργείου Εθνικής Αμυνας. Ομως ο τότε βασιλιάς Κωνσταντίνος έθεσε όρους περί αντικατάστασης Γαρουφαλιά από άλλο στέλεχος κοινής αποδοχής και όχι από τον ίδιο τον Γεώργιο Παπανδρέου. Ηταν η θρυαλλίδα που οδήγησε στην 15η Ιουλίου 1965.
8. Να μια δήλωση που δεν μπορεί να κάνει κανένας σύγχρονος πολιτικός. Πιθανότατα κάποιος με τη νομική παιδεία και τη ρητορική δεινότητα του Δημητρίου Παπασπύρου στις μέρες μας δεν θα ασχολούταν με την πολιτική.
Οι δύο φωτογραφίες είναι από το βιβλίο του Θανάση Δημ. Χρήστου Το Κωπαϊδικό Ζήτημα και οι Κοινωνικοί Αγώνες για την Επίλυσή του, Αθήνα 2002. Τις ανήρτησα και τις δύο κυρίως γιατί δείχνουν πόσο ψηλά (διότι αυτό το ¨μεγάλος/σπουδαίος πολιτικός" νομίζω ότι ακούγεται λίγο αφηρημένο) στην πυραμίδα της εξουσίας είχε φτάσει ο Δημήτριος Παπασπύρου. Ειδικά στην πρώτη φαίνεται να παρίσταται στη συνάντηση του τότε βασιλιά Κωνσταντίνου με τους Ηλία Τσιριμώκο και Στέφανο Στεφανόπουλο. Δηλαδή είναι φανερό ότι ο Παπασπύρου ήταν μεταξύ των 5 ανθρώπων (λείπει ο Μητσοτάκης -που είναι στη δεύτερη φωτογραφία) που καθόριζαν την μοίρα της Ελλάδας εκείνες τις κρίσιμες στιγμές.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου