Γιατί το «Σκέφτομαι και γράφω» του Δημοτικού έγινε η «Έκφραση- Έκθεση» του Λυκείου;

Γράφει η Ελένη Αλεξίου
φιλόλογος/μουσικός

Είναι γνωστό ότι η ελληνική γλώσσα δεν είναι αυθαίρετη συμφωνία μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου. Αντίθετα, οι λέξεις της ελληνικής φέρουν το νόημά τους. Για παράδειγμα, λέμε το αυτοκίνητο ως έχει, διότι η λέξη «αυτοκίνητο» προσδιορίζει το αντικείμενο εκείνο που κινείται μόνο του. Αντίθετα, στην αγγλική το car δεν περιγράφει κανένα χαρακτηριστικό του προσδιοριζόμενου πράγματος. Ακόμη, λέμε «φιλώ», «φίλος», «φιλοξενία», γιατί οι λέξεις με νοηματική συγγένεια έχουν ομοιότητες και στην απόδοσή τους (εξ ου και ομόρριζες). Καμία σχέση, λοιπόν, με το kiss, friend, hospitality, λέξεις που η δομή τους δεν αντανακλά τη μεταξύ τους βαθύτερη σχέση. Επίσης, χρησιμοποιούμε την ιστορική ορθογραφία των λέξεων, γιατί κι αυτή αντανακλά τη φιλοσοφία της ελληνικής σκέψης. Έτσι, ο «ωραίος» δεν θα μπορούσε ποτέ να γράφεται «ορέος», γιατί τότε δεν θα αποδίδαμε τη σχέση που έχει καθετί ωραίο με  την ώρα που το φέρνει ή με την ωριμότητα που το διέπει.

Με αφορμή το μάθημα της Έκθεσης, στο οποίο διαγωνίστηκαν οι υποψήφιοι των Πανελλαδικών εξετάσεων,  και έχοντας στο νου μου τα παραπάνω περί συνάφειας σκέψης και γλώσσας στα ελληνικά, μου ακούγονται (πάλι) περίεργα τα ερωτήματα γονιών και μαθητών σχετικά με το φετινό θέμα. «Είναι επίκαιρο;» «Ήταν στα sos;» «Το είχαν διδαχθεί τα παιδιά;».

Η απάντηση δεν αφορά στο φετινό θέμα, αλλά στο νόημα των λέξεων «επίκαιρο», «sos», «διδαχθεί». Επίκαιρο είναι κάθε θέμα που αφορά τον άνθρωπο και τον κόσμο του, μέσα του και γύρω από αυτόν. Ειδικά δε η σχέση του ανθρώπου με τη Φύση, που «μπήκε» ή «έπεσε» φέτος, εγείρει προβληματισμούς που αφορούν και στο χθες και στο σήμερα και στο αύριο. Δεν είναι, λοιπόν, σημαντικά μόνο τα θέματα που η σύγχρονη πραγματικότητα αναδεικνύει περισσότερο. Όσοι πόνταραν σε θέματα, όπως η οικονομική κρίση, το μεταναστευτικό, η ενδοσχολική βία, ο ρατσισμός και άλλα «πιο επίκαιρα», σίγουρα θεωρούν ρομαντικό και αντι-sos ένα ζήτημα που πραγματεύεται καταστάσεις, όπως:

«Τη ζωή στη Γη ο άνθρωπος ελάχιστα την σέβεται, η ζωή όμως σε άλλους κόσμους διεγείρει το ενδιαφέρον και τη φαντασία του. Είναι άραγε περιέργεια, κατακτητική διάθεση ή απλώς ένα διανοητικό παιχνίδι; Ίσως όλα μαζί, ταυτόχρονα όμως κι ένα βαθύ αίσθημα μοναξιάς.»

 «Με τη ζωή λοιπόν στο Σύμπαν είναι αδύνατο να επικοινωνήσουμε, η ζωή όμως γύρω μας ανθίζει. Η ζωή εδώ, σ' έναν μικρό και πανέμορφο πλανήτη, ανέδειξε ύστερα από σιωπηλές διεργασίες που διήρκεσαν δισεκατομμύρια χρόνια μια θαυμαστή ποικιλία έμβιων όντων. Οι θάλασσες και τα δάση της Γης, τα βουνά και οι πεδιάδες της αποκαλύπτουν κάθε στιγμή τη γοητεία που κρύβουν τα χιλιάδες όμοια ή ανόμοια δημιουργήματα της εξελίξεως. Η ανεμώνη και το δελφίνι, ο αίλουρος αλλά και ο γυπαετός, τα ανθρώπινα όντα στις πολλαπλές φυλετικές τους παραλλαγές, είναι δίπλα μας, συμμέτοχα του ίδιου πλανήτη και του μέλλοντός του.»

(Γιώργος Γραμματικάκης, αποσπάσματα από το κείμενο των Πανελλαδικών Εξετάσεων 2013 στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας Γενικής Παιδείας)

Σεβασμός στο περιβάλλον, λοιπόν. Ψιλά γράμματα για πολλούς από εμάς, ειδικά ενήλικες πόσο μάλλον για τα παιδιά. Έχουν άραγε διδαχθεί οι μαθητές να σέβονται την πλάση γύρω τους, τους συγκατοίκους μας στον πλανήτη γη; Μπόρεσε η οικογένεια, το σχολείο, η πολιτεία με τους φορείς και τους θεσμούς της να εμφυσήσει στους νέους τα ιδανικά που εξευγενίζουν τον άνθρωπο;  Ή έμειναν μόνο στα «sos» που τα παιδιά παπαγαλίζουν τρία χρόνια για να εξεταστούν σε αυτά στο τέλος της Γ' Λυκείου;

 Ξέρουμε ποια είναι η απάντηση. Γι' αυτό η αγωνία εξεταζομένων και γονιών είναι κάθε φορά «αν έχει διδαχθεί το θέμα των Πανελλαδικών». Με άλλα λόγια, αν πρόλαβαν να το παπαγαλίσουν ή έστω να το αναλύσουν σε διαγράμματα και εκθέσεις καρμπόν, ώστε να το επιστρατεύσουν στη μνήμη τους την κρίσιμη στιγμή των εξετάσεων.

Άλλο είναι το ζητούμενο. Κατάφερε το σχολείο, γιατί αυτό είναι ο κύριος φορέας παιδείας, να διδάξει στα παιδιά την κριτική σκέψη, τον προβληματισμό,  την ικανότητα ορθής διατύπωσης ολοκληρωμένων νοημάτων, την αντίσταση στην πλύση εγκεφάλου, στην παραπληροφόρηση, στην αυθεντία; Τα άσκησε στην παραγωγή λόγου, γραπτού και προφορικού, ώστε να γίνουν καλοί αναγνώστες και συνομιλητές; Τους έμαθε μέσα πειθούς ώστε να πείθουν με επιχειρήματα κι όχι με άλλα μέσα επιβολής; Να μην γίνονται φερέφωνα;  Έδωσε στα παιδιά τα  εργαλεία εκείνα που στα δεκαεπτά και στα δεκαοκτώ πρέπει να έχουν, ώστε να αντιμετωπίζουν και στο μέλλον ως πολίτες κάθε ζήτημα που τα αφορά με λογική, ψυχραιμία και διάθεση διαλόγου;

Ίσως, λοιπόν, επανερχόμενη στους αρχικούς προβληματισμούς περί σχέσης σημαίνοντος και σημαινόμενου στην ελληνική γλώσσα,  το «Σκέφτομαι και γράφω» είναι πιο ταιριαστός όρος για το μάθημα της Έκθεσης. Αποδίδει καλύτερα τη φιλοσοφία του μαθήματος. Αναδεικνύει το καθήκον του εκπαιδευτικού να διδάξει στα παιδιά πώς να αντιμετωπίζουν τη σκέψη και τη γλώσσα ως ένα. Αναγνωρίζει στα παιδιά το δικαίωμα της ελεύθερης διατύπωσης ιδεών, την ευθύνη για την αιτιολόγησή τους και την υποχρέωση για την αναζήτηση της αλήθειας. Αντίθετα, ο όρος «Έκφραση- Έκθεση» πολύ λίγο φωτίζει τα παραπάνω.

Σημαντικά για κάποιους, ασήμαντα για άλλους. Πάντως ένα είναι σίγουρο. Στη ζωή όταν πορεύεσαι μόνο με τα sos, συνήθως βγαίνεις εκτός πορείας.