Τα δεινά της μετανεωτερικότητας

Tης Ελισαβετ Kοτζια / ekotzia@yahoo. gr

Πριν από τέσσερις δεκαετίες, μας γνωστοποιήθηκε ο θάνατος του Συγγραφέα. Οι θεωρητικοί της αποδόμησης υποστήριξαν πως η γλώσσα είναι ασαφής, αντιφατική και αθεμελίωτη· πως η γραμματική και η λογική συνιστούν λεκτικές ταχυδακτυλουργίες. Τα κείμενα, λοιπόν, είναι είτε κενά νοήματος είτε φορείς απείρων νοημάτων (που είναι το ίδιο πράγμα). Διότι οι λέξεις και οι έννοιες δεν καταλήγουν σε κάποια στέρεα πραγματικότητα, αλλά σε άλλες λέξεις και σε άλλες έννοιες. Ο λόγος, επομένως, αποτελεί μιαν αδιάκοπη αναβολή της πραγματικότητας, μια επ’ άπειρον παλινδρόμηση που οδηγεί στην άβυσσο του τίποτε. Ως αυθεντία επιφορτισμένη με τον έλεγχο της σημασίας των λέξεων, ο Συγγραφέας έτσι δεν υπάρχει πια. Εχει πεθάνει. Και ποια είναι τα χαρακτηριστικά του κόσμου που πλάσαμε αυτές τις δεκαετίες; Σύμφωνα με τον Πολωνό Ζίγκμουντ Μπάουμαν, δημιουργήσαμε ένα περιβάλλον που δείχνει πιο εύθραυστο παρά ποτέ. Τα πάντα βρίσκονται σε κίνηση, αλλά οι κινήσεις μοιάζουν σκόρπιες, τυχαίες. Είμαστε σαν παίκτες σε ένα παιχνίδι όπου οι κανόνες του αλλάζουν συνεχώς. Τόσο εμείς όσο και τα πράγματα έχουν χάσει το συμπαγές τους. Στόχος μας δεν είναι η συγκρότηση μιας ταυτότητας, αλλά η παράκαμψή της – η αποφυγή κάθε προσήλωσης και κάθε δέσμευσης. Και ο πολιτισμός μας δεν αποτελεί κουλτούρα αναπαραστάσεων, αλλά ομοιωμάτων. Η τέχνη συνιστά μία από τις πολλές εναλλακτικές πραγματικότητες (και, αντιστρόφως, η κοινωνική πραγματικότητα μοιάζει σαν μία από τις πολλές εναλλακτικές τέχνες).

Ποιες είναι οι συνέπειες αυτής της συνθήκης που ονομάστηκε μετανεωτερικότητα; Συρρίκνωση του δημοσίου χώρου και λόγου και καλλιέργεια της απόλυτης εξατομίκευσης. Παραγωγή ευδαιμονικών υποκειμένων θαμπωμένων από τον κόσμο της χλιδής με αχαλίνωτους καταναλωτικούς πόθους – που για να ικανοποιηθούν δημιουργήσαμε ένα σύνθετο ψευδαισθητικό σύστημα απολύτως συντονισμένο προς το εφήμερο του νοήματος και τη ρευστότητα της ύπαρξής μας: συγκροτήσαμε ένα πολύπλοκο δίκτυο οικονομικών σχέσεων όπου η ροή του χρήματος κινείται ανεξάρτητα προς τα πραγματικά μεγέθη των παραχθέντων προϊόντων. Επινοήσαμε σύνθετους, ανεξέλεγκτους μηχανισμούς που δεν φαίνεται να στηρίζονται σε τίποτα ουσιαστικότερο από την ασταθή δόξα: στο τι θα ειπωθεί και πώς θα το εκλάβουν όσοι το ακούν. Στο τέλος, όμως, φαίνεται πως κάποια αλήθεια ανεξάρτητη από τις γλωσσικές μας κατασκευές υπάρχει. Οταν λοιπόν ο κίβδηλα στιβαρός κλάδος του δανεισμού κατοικίας στις ΗΠΑ αποδείχθηκε πως νοσεί, απειλήθηκε με κατάρρευση η παγκόσμια οικονομία. Και όταν ολόκληρη η ανάπτυξη στηρίχθηκε σε μια υδροκέφαλη πολιτική δημοσιονομικών ελλειμμάτων, ήρκεσε να ψελλίσει τις ανησυχίες του ο Ούγγρος κυβερνητικός εκπρόσωπος για να απειληθεί με κατάρρευση ολόκληρο το σύστημα του ευρώ (χωρίς να συμμετέχει σε αυτό η Ουγγαρία).

Στην Ελλάδα, η μετανεωτερικότητα των συγκεχυμένων περιγραμμάτων συνάντησε, βέβαια, πολύ ευνοϊκό περιβάλλον. Ασπαστήκαμε με ταχύτητα το ιδανικό της εξατομίκευσης εφ’ όσον ποτέ δεν διαθέταμε παράδοση δημοσίου χώρου και συνείδηση πολίτη. Ενστερνιστήκαμε πανεύκολα τις αρχές του ευδαιμονισμού, καθώς ποτέ δεν διαθέταμε ανεπτυγμένο εργασιακό ήθος. Σπεύσαμε να καταναλώσουμε τα αγαθά της χρηματοπιστωτικής φούσκας εφ’ όσον ποτέ δεν διαθέταμε εδραία παραγωγική βάση. Βρεθήκαμε πανέτοιμοι να υιοθετήσουμε το πνεύμα του χύδην εξισωτισμού εφ’ όσον η αξιολογική ιεράρχηση μάς είναι βαθύτατα ξένη. Κι εφ’ όσον οι λέξεις πήραν διαζύγιο από το νόημα, τι πιο βολικό απ’ το να δημιουργήσουμε σύγχυση ανάμεσα στον προοδευτικό λόγο και τις οπισθοδρομικές πρακτικές, ανάμεσα στην επινοητική δημιουργικότητα και στην ανάλγητη εκμετάλλευση, ανάμεσα στη δημοκρατική ανοχή και την αδρανή νωθρότητα. Η καθολική πτώχευση καθυστέρησε μεν, ήταν όμως θέμα χρόνου. Για να επανέλθω όμως στο αρχικό πρόβλημα: το κρίσιμο για την ιδεολογία και την πολιτική των λογοτεχνικών σπουδών δεν μπορεί να εναποτίθεται σε ένα φιλοσοφικό ζήτημα πρώτης αρχής: στο αν ο λόγος διαθέτει ρίζωμα στην πραγματικότητα ή στο αν η οριστική σύλληψη του νοήματος, μετακυλιόμενη διαρκώς, συνιστά ουτοπία. Το ζωτικό πρόβλημα είναι το αν κάποια, έστω και φευγαλέα, στιγμή, ο λόγος διασταυρώνεται με το νόημα και ποια σημασία επιφυλάσσουμε στο γεγονός – το κατά πόσον το καθιστούμε ζητούμενο αναγνωρίζοντας του ανεπανάληπτο ρόλο. Οι ακραίες εμπειρίες των δύο τελευταίων ετών έδειξαν πως παρόμοια διλήμματα δεν συνιστούν πολυτέλεια. Διότι οι αρχές του απόλυτου σχετικισμού, το περίφημο anything goes το οποίο τόσο φανατικά υιοθετήσαμε, κατέληξαν εντέλει να λειτουργούν σαν αυτοεκπληρούμενη προφητεία.

Πηγή: Καθημερινή